ตรวจวิเคราะห์วิตามิน คืออะไร สำคัญอย่างไร และต้องเตรียมตัวอย่างไรให้ถูกต้อง ? กระบวนการสำคัญเพื่อควบคุมคุณภาพและสร้างความน่าเชื่อถือของผลิตภัณฑ์

วิตามินเป็นหนึ่งในกลุ่มสารอาหารที่มีความสำคัญอย่างยิ่งต่อสุขภาพของมนุษย์ โดยทำหน้าที่เสริมสร้างระบบภูมิคุ้มกัน ช่วยการทำงานของระบบประสาท กล้ามเนื้อ การสร้างเม็ดเลือด รวมถึงกระบวนการเผาผลาญระดับเซลล์ ด้วยเหตุนี้ วิตามินจึงถูกนำมาใช้ในผลิตภัณฑ์หลากหลายประเภท ไม่ว่าจะเป็นอาหาร เครื่องดื่ม อาหารเสริม ยา หรือแม้กระทั่งเครื่องสำอาง

ในอุตสาหกรรมอาหารและสุขภาพ การตรวจวิเคราะห์วิตามิน (Vitamin Analysis) จึงเป็นขั้นตอนที่มีความสำคัญอย่างยิ่ง ไม่เพียงเพื่อรับรองว่าผลิตภัณฑ์มีปริมาณวิตามินตรงตามที่ระบุในฉลากเท่านั้น แต่ยังมีบทบาทในการควบคุมคุณภาพ ความปลอดภัย และการปฏิบัติตามข้อกำหนดของหน่วยงานกำกับดูแล เช่น สำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา (อย.) หรือ Codex Alimentarius ซึ่งเป็นมาตรฐานสากลด้านอาหาร

สำหรับผู้ประกอบการที่ต้องการพัฒนาสูตรผลิตภัณฑ์ใหม่ ขออนุญาตขึ้นทะเบียนผลิตภัณฑ์ หรือต้องการสร้างความน่าเชื่อถือในตลาด การตรวจวิเคราะห์วิตามินจึงเป็นเครื่องมือสำคัญที่ไม่ควรมองข้าม โดยเฉพาะในยุคที่ผู้บริโภคให้ความสำคัญกับโภชนาการมากขึ้น การมีข้อมูลรองรับทางวิทยาศาสตร์จะช่วยเสริมความมั่นใจให้แก่ทั้งผู้บริโภคและหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง

บทความนี้จะพาผู้อ่านไปทำความเข้าใจเกี่ยวกับการตรวจวิเคราะห์วิตามิน ตั้งแต่พื้นฐานของวิตามินและบทบาทในร่างกาย วัตถุประสงค์ของการวิเคราะห์ เทคนิคที่ใช้ในห้องปฏิบัติการ การเตรียมตัวอย่างอย่างถูกต้อง ตลอดจนข้อควรรู้ที่ผู้ประกอบการควรทราบ เพื่อให้สามารถวางแผนการตรวจวิเคราะห์ได้อย่างมีประสิทธิภาพและสอดคล้องกับมาตรฐานที่เกี่ยวข้อง

วิตามินคืออะไร และทำไมต้อง ตรวจวิเคราะห์วิตามิน

วิตามิน (Vitamins) คือสารอินทรีย์ที่ร่างกายต้องการในปริมาณเล็กน้อย แต่มีความจำเป็นอย่างยิ่งต่อการเจริญเติบโต การทำงานของระบบต่างๆ และการรักษาสมดุลทางชีวเคมีของร่างกาย แม้ร่างกายมนุษย์ไม่สามารถสังเคราะห์วิตามินได้เองหรือสังเคราะห์ได้น้อยมาก จึงจำเป็นต้องได้รับจากอาหารหรือผลิตภัณฑ์เสริมอาหารเป็นหลัก

บทบาทวิตามินในร่างกายสามารถแบ่งออกได้เป็น 2 กลุ่มใหญ่ ได้แก่:

วิตามินที่ละลายในน้ำ (Water-soluble vitamins)

• วิตามิน B1 (ไทอามีน): ช่วยในกระบวนการเผาผลาญคาร์โบไฮเดรตและการทำงานของระบบประสาท

• วิตามิน B2 (ไรโบฟลาวิน): สำคัญต่อการสร้างพลังงานและการเจริญเติบโตของเซลล์

• วิตามิน B3 (ไนอะซิน/ไนอะซินาไมด์): ช่วยในกระบวนการเมตาบอลิซึมของอาหารและระบบประสาท

• วิตามิน B5 (แพนโทเธนิก แอซิด): เกี่ยวข้องกับการสร้างฮอร์โมนและกระบวนการผลิตพลังงาน

• วิตามิน B6 (ไพริดอกซิน): จำเป็นสำหรับการสังเคราะห์สารสื่อประสาทและเมตาบอลิซึมโปรตีน

• วิตามิน B7 (ไบโอติน): ช่วยในกระบวนการเผาผลาญไขมัน คาร์โบไฮเดรต และโปรตีน

• วิตามิน B9 (โฟเลต/โฟลิก แอซิด): สำคัญต่อการสร้าง DNA และการแบ่งเซลล์

• วิตามิน B12 (โคบาลามิน): ช่วยสร้างเม็ดเลือดแดงและรักษาระบบประสาท

• วิตามิน C (กรดแอสคอร์บิก): สารต้านอนุมูลอิสระ ช่วยสร้างคอลลาเจนและเสริมภูมิคุ้มกัน

ซึ่งไม่สะสมในร่างกาย หากได้รับเกินความต้องการจะถูกขับออกทางปัสสาวะ

วิตามินที่ละลายในไขมัน (Fat-soluble vitamins)

• วิตามิน A (เรตินอลและแคโรทีนอยด์): ช่วยในการมองเห็น ระบบภูมิคุ้มกัน และการเจริญเติบโตของเซลล์

• วิตามิน D (คัลซิเฟอรอล): ช่วยดูดซึมแคลเซียมและฟอสฟอรัส เพื่อสุขภาพกระดูกและฟัน

• วิตามิน E (โทโคฟีรอล): ทำหน้าที่เป็นสารต้านอนุมูลอิสระ ปกป้องเซลล์จากการถูกทำลาย

• วิตามิน K (ฟิลโลไควโนนและเมนาไควโนน): จำเป็นสำหรับกระบวนการแข็งตัวของเลือดและสุขภาพกระดูก

ซึ่งสามารถสะสมในเนื้อเยื่อไขมัน หากได้รับในปริมาณมากอาจก่อให้เกิดความเป็นพิษได้

ความเสี่ยงจากการขาดหรือได้รับวิตามินเกิน

การขาดวิตามิน (Vitamin deficiency) อาจนำไปสู่ภาวะเจ็บป่วยหรือโรคต่างๆ เช่น:

• ขาดวิตามิน C → โรคลักปิดลักเปิด (เลือดออกตามไรฟัน)

• ขาดวิตามิน B1 → โรคเหน็บชา

• ขาดวิตามิน D → โรคกระดูกอ่อนในเด็ก หรือกระดูกพรุนในผู้ใหญ่

• ขาดวิตามิน B12 → โรคโลหิตจาง

ในทางกลับกัน การได้รับวิตามินบางชนิดมากเกินไป เช่น วิตามิน A หรือ D จากการเสริมในอาหารหรือผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร อาจนำไปสู่ ภาวะเป็นพิษจากวิตามิน (Hypervitaminosis) ซึ่งเป็นอันตรายต่อสุขภาพได้เช่นกัน เป็นต้น

เหตุผลที่ต้อง “ตรวจวิเคราะห์วิตามิน”

สำหรับผู้ประกอบการในอุตสาหกรรมอาหาร ยา และผลิตภัณฑ์สุขภาพ การตรวจวิเคราะห์วิตามินจึงมีความจำเป็นด้วยเหตุผลดังนี้:

• ควบคุมคุณภาพสินค้า: ตรวจสอบให้แน่ใจว่าสินค้าทุกล็อตมีปริมาณวิตามินตามที่ระบุบนฉลาก

• ปฏิบัติตามกฎหมายและข้อบังคับ: เช่น การขอเลข อย. หรือการส่งออกสินค้าตามมาตรฐาน Codex

• ป้องกันความเสียหายทางธุรกิจ: ลดความเสี่ยงจากการร้องเรียนของผู้บริโภค หรือการเรียกคืนสินค้า

• สร้างความน่าเชื่อถือ: การมีข้อมูลผลวิเคราะห์จากห้องปฏิบัติการที่ได้มาตรฐาน (เช่น ISO/IEC 17025) จะช่วยยกระดับความมั่นใจของลูกค้าและผู้บริโภค

การวิเคราะห์วิตามินมีความซับซ้อน  วิตามินเป็นสารที่ไวต่อแสง ความร้อน ออกซิเจน และค่าความเป็นกรด-ด่าง (pH) จึงอาจสูญสลายหรือเปลี่ยนแปลงได้ในระหว่างการผลิตหรือการเก็บรักษา การวิเคราะห์ปริมาณวิตามินในผลิตภัณฑ์จึงต้องใช้เทคนิคที่เหมาะสม เครื่องมือที่แม่นยำ ผู้มีความเชี่ยวชาญ และการควบคุมคุณภาพอย่างเข้มงวด เพื่อให้ได้ผลที่เชื่อถือได้และใช้ประกอบการตัดสินใจทางธุรกิจได้อย่างมีประสิทธิภาพ

วัตถุประสงค์ของการตรวจวิเคราะห์วิตามิน

การตรวจวิเคราะห์วิตามินในผลิตภัณฑ์ต่าง ๆ มีความสำคัญอย่างยิ่งทั้งในด้านการควบคุมคุณภาพ การปฏิบัติตามกฎหมาย และการสร้างความมั่นใจให้กับผู้บริโภค โดยวัตถุประสงค์หลักของการตรวจวิเคราะห์วิตามินมีดังนี้

เพื่อควบคุมคุณภาพผลิตภัณฑ์

• ตรวจสอบปริมาณวิตามินในผลิตภัณฑ์ ให้ตรงตามที่ระบุบนฉลากอาหารเสริม ยา หรืออาหาร เพื่อรักษาคุณภาพและประสิทธิภาพของผลิตภัณฑ์

• ป้องกันการสูญเสียวิตามินในกระบวนการผลิตและเก็บรักษา วิตามินบางชนิดมีความไวต่อแสง ความร้อน และออกซิเจน จึงอาจเสื่อมสภาพได้ในระหว่างการผลิตหรือจัดเก็บ

• ประเมินความเสถียรของวิตามินในสูตรผลิตภัณฑ์ เพื่อให้มั่นใจว่าปริมาณวิตามินยังคงอยู่ในเกณฑ์ที่ปลอดภัยและมีประสิทธิภาพในช่วงอายุผลิตภัณฑ์

เพื่อสนับสนุนการขึ้นทะเบียนและการรับรองมาตรฐาน

• ใช้เป็นหลักฐานในการ ยื่นขออนุญาตการผลิตและจำหน่าย ต่อหน่วยงานกำกับดูแล เช่น สำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา (อย.) (อย. – ไทย / US FDA – สหรัฐฯ / EFSA – ยุโรป)

• ช่วยให้ผลิตภัณฑ์ได้รับการรับรองตามมาตรฐานสากล เช่น Codex Alimentarius, ASEAN Guidelines, ISO/IEC 17025 (GMP แบบที่ใช้ร่วมกับระบบสากล เช่น GMP Codex, GMP WHO)

• สร้างความน่าเชื่อถือและความมั่นใจแก่คู่ค้าและผู้บริโภค

เพื่อป้องกันความเสี่ยงทางธุรกิจและกฎหมาย

• ลดโอกาสการถูกเรียกคืนสินค้าหรือปรับเนื่องจากผลิตภัณฑ์ไม่ตรงตามข้อกำหนด

• ป้องกันการร้องเรียนจากผู้บริโภคเรื่องความไม่ตรงตามฉลากหรือคุณภาพ

• ช่วยในการวางแผนการปรับปรุงสูตรผลิตภัณฑ์อย่างมีข้อมูลประกอบ

เพื่อสนับสนุนการวิจัยและพัฒนาผลิตภัณฑ์

• ให้ข้อมูลทางวิทยาศาสตร์สำหรับการพัฒนาสูตรอาหารเสริมหรือผลิตภัณฑ์ใหม่ ๆ

• ประเมินผลของการเปลี่ยนแปลงกระบวนการผลิตหรือวัตถุดิบที่ใช้

• ช่วยให้สามารถตอบสนองความต้องการของตลาดและผู้บริโภคได้อย่างแม่นยำ

วิตามินชนิดใดที่สามารถตรวจวิเคราะห์ได้บ้าง

การตรวจวิเคราะห์วิตามินในผลิตภัณฑ์อาหาร อาหารเสริม หรือยา เป็นสิ่งจำเป็นในการควบคุมคุณภาพและความปลอดภัย โดยปัจจุบันสามารถตรวจวิเคราะห์วิตามินได้หลากหลายชนิด แบ่งตามประเภทของวิตามินหลัก ๆ ได้ดังนี้

วิตามินที่ละลายในน้ำ (Water-Soluble Vitamins) วิตามินกลุ่มนี้มักพบในปริมาณเล็กน้อยในผลิตภัณฑ์ และมีความไวต่อความร้อน แสง และ pH จึงจำเป็นต้องควบคุมในกระบวนการผลิตอย่างรอบคอบ

วิตามินบีรวม (Vitamin B-complex)

• วิตามิน B1 (ไทอามีน) – สำคัญต่อการเผาผลาญคาร์โบไฮเดรต

• วิตามิน B2 (ไรโบฟลาวิน) – เกี่ยวข้องกับการทำงานของเอนไซม์

• วิตามิน B3 (ไนอะซิน หรือไนอะซินาไมด์) – เกี่ยวข้องกับระบบประสาทและผิวหนัง

• วิตามิน B5 (กรดแพนโทเทนิก) – มีบทบาทในกระบวนการสร้างกรดไขมัน

• วิตามิน B6 (ไพริดอกซีน) – ช่วยสร้างเม็ดเลือดแดง และกระตุ้นการทำงานของสมอง

• วิตามิน B7 (ไบโอติน) – เกี่ยวข้องกับการเผาผลาญไขมันและโปรตีน

• วิตามิน B9 (โฟเลต หรือกรดโฟลิก) – จำเป็นต่อการสร้าง DNA และการเจริญเติบโตของเซลล์

• วิตามิน B12 (โคบาลามิน) – มีความสำคัญต่อการสร้างเม็ดเลือดและการทำงานของระบบประสาท

วิตามินอื่นในกลุ่มละลายน้ำ

• วิตามิน C (กรดแอสคอร์บิก) – มีฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระ ช่วยเสริมภูมิคุ้มกัน และช่วยในการดูดซึมธาตุเหล็ก

วิตามินที่ละลายในไขมัน (Fat-Soluble Vitamins) วิตามินกลุ่มนี้มักถูกดูดซึมพร้อมไขมันในระบบทางเดินอาหาร และสามารถสะสมในร่างกายได้ในปริมาณมากกว่าวิตามินที่ละลายน้ำ

• วิตามิน A (เรตินอล, เรตินัล, แคโรทีนอยด์) – สำคัญต่อการมองเห็น ผิวหนัง และภูมิคุ้มกัน

• วิตามิน D (D2: แอลฟาแคลซิฟอรอล, D3: โคลแคลซิเฟอรอล) – เกี่ยวข้องกับการดูดซึมแคลเซียม และสุขภาพกระดูก

• วิตามิน E (โทโคฟีรอล) – เป็นสารต้านอนุมูลอิสระที่ช่วยป้องกันการเสื่อมของเซลล์

• วิตามิน K (K1: ไฟโลควิโนน, K2: เมนาไควิโนน) – มีบทบาทในการแข็งตัวของเลือดและการสร้างกระดูก

วิตามินที่นิยมตรวจในอาหารเสริมและยา จากการใช้งานในภาคอุตสาหกรรม ปัจจุบันวิตามินที่พบได้บ่อยในผลิตภัณฑ์และมีการตรวจวิเคราะห์อย่างสม่ำเสมอ ได้แก่

• วิตามิน C – ตรวจเพื่อควบคุมปริมาณและประสิทธิภาพในการต้านอนุมูลอิสระ

• วิตามิน D – ตรวจในผลิตภัณฑ์เสริมอาหารที่เกี่ยวข้องกับกระดูกและภูมิคุ้มกัน

• วิตามิน B-complex – ตรวจในผลิตภัณฑ์เพื่อบำรุงประสาท ระบบเมตาบอลิซึม และพลังงาน

• วิตามิน A และ E – ตรวจในผลิตภัณฑ์บำรุงสายตา ผิวพรรณ และสุขภาพทั่วไป

เทคนิคการวิเคราะห์วิตามินที่ใช้ในห้องปฏิบัติการ

การตรวจวิเคราะห์วิตามินในตัวอย่างอาหาร เครื่องดื่ม ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร หรือในผลิตภัณฑ์ยา จำเป็นต้องอาศัยเทคนิควิเคราะห์ทางเคมีที่มีความแม่นยำสูง เนื่องจากวิตามินส่วนใหญ่มีโครงสร้างที่เปราะบาง สลายตัวได้ง่าย และมีความเข้มข้นในระดับต่ำในผลิตภัณฑ์ เทคนิคที่ใช้ในห้องปฏิบัติการจึงต้องคำนึงถึงทั้งความไว ความจำเพาะ และความแม่นยำ โดยเทคนิคที่นิยมใช้ ได้แก่ HPLC, LC-MS และ UV-Vis Spectrophotometry

HPLC (High Performance Liquid Chromatography) เทคนิคที่ใช้บ่อยที่สุดในการตรวจวิตามินหลากหลายชนิด

HPLC เป็นเทคนิคแยกสาร (Chromatography) ที่มีความแม่นยำและความจำเพาะสูง สามารถตรวจวิเคราะห์วิตามินได้หลายชนิดพร้อมกันในครั้งเดียว เช่น วิตามิน B-complex, วิตามิน C, วิตามิน E, และวิตามิน K

ข้อดีของ HPLC:

• ให้ผลลัพธ์ที่แม่นยำ เชื่อถือได้

• สามารถแยกวิตามินที่มีโครงสร้างใกล้เคียงกัน

• เหมาะสำหรับวิตามินที่ไวต่อแสงหรือความร้อน เช่น วิตามิน A, D และ E

• รองรับการวิเคราะห์ทั้งในของแข็ง (เช่น เม็ดหรือผง) และของเหลว (เช่น น้ำผลไม้หรือเครื่องดื่ม)

ตัวอย่างการใช้งาน:

• ตรวจวิเคราะห์ปริมาณวิตามิน B1, B2, B6, B12 ในน้ำวิตามิน

• ตรวจวิเคราะห์วิตามิน A และ E ในผลิตภัณฑ์อาหารเสริม

LC-MS (Liquid Chromatography – Mass Spectrometry) เหมาะกับวิตามินที่มีปริมาณน้อยหรือมีโครงสร้างซับซ้อน

LC-MS เป็นเทคนิคที่รวมระหว่างการแยกสารด้วย HPLC และการตรวจวัดมวลของโมเลกุลด้วย Mass Spectrometry ทำให้สามารถตรวจหาวิตามินที่มีความซับซ้อนสูงหรือมีปริมาณน้อยมากได้อย่างแม่นยำ

ข้อดีของ LC-MS:

• ความไวสูงมาก ตรวจในระดับนาโนกรัมต่อมิลลิลิตรได้

• ระบุชนิดวิตามินที่คล้ายกันได้อย่างแม่นยำ เช่น วิตามิน B6 กับ pyridoxal phosphate

• ใช้สำหรับการยืนยันผลในระดับที่ต้องการความแม่นยำสูง

ตัวอย่างการใช้งาน:

• ตรวจปริมาณวิตามิน D3 ในเลือดหรืออาหารเสริม

• วิเคราะห์วิตามิน B12 ในผลิตภัณฑ์ที่มีปริมาณต่ำมาก

UV-Vis Spectrophotometry สำหรับวิตามินที่มีคุณสมบัติดูดกลืนแสง

UV-Vis เป็นเทคนิควิเคราะห์ที่ใช้วัดการดูดกลืนแสงของสารที่ความยาวคลื่นเฉพาะ โดยเหมาะสำหรับวิตามินที่มีโครงสร้างดูดกลืนแสงได้ชัดเจน เช่น วิตามิน C และวิตามิน B2

ข้อดีของ UV-Vis:

• ใช้งานง่าย ไม่ต้องมีเครื่องมือซับซ้อน

• ต้นทุนการวิเคราะห์ต่ำ

• ได้ผลรวดเร็ว เหมาะกับการตรวจสอบเบื้องต้นหรือควบคุมคุณภาพ

ตัวอย่างการใช้งาน:

• ตรวจวิตามิน C ในน้ำผลไม้หรืออาหารเสริมชนิดผง

• ตรวจปริมาณวิตามิน B2 ในผลิตภัณฑ์เครื่องดื่ม

การเลือกใช้เทคนิคการวิเคราะห์วิตามินที่เหมาะสมต้องพิจารณาจากชนิดของวิตามิน ความซับซ้อนของตัวอย่าง ความต้องการด้านความไว และงบประมาณ โดยห้องปฏิบัติการที่มีความเชี่ยวชาญจะสามารถแนะนำวิธีที่เหมาะสมกับผลิตภัณฑ์แต่ละชนิด เพื่อให้ได้ผลที่แม่นยำและถูกต้องที่สุด

ขั้นตอนการเตรียมตัวอย่างก่อนการตรวจวิเคราะห์

การวิเคราะห์วิตามินให้ได้ผลที่ถูกต้องและแม่นยำ ไม่ได้ขึ้นอยู่เพียงแค่เทคนิคการวิเคราะห์เท่านั้น แต่ยังต้องเริ่มต้นจาก “ตัวอย่างที่ดี” การเตรียมตัวอย่างอย่างเหมาะสมจึงถือเป็นหัวใจสำคัญที่ช่วยลดข้อผิดพลาด และเพิ่มความน่าเชื่อถือของผลการวิเคราะห์

การเก็บตัวอย่าง

การเก็บตัวอย่างที่เหมาะสมต้องคำนึงถึงหลายปัจจัย ทั้งชนิดของผลิตภัณฑ์ ชนิดของวิตามินที่ต้องการวิเคราะห์ และปัจจัยที่อาจส่งผลกระทบต่อปริมาณวิตามินในตัวอย่าง เช่น แสง ความร้อน ความชื้น หรือปฏิกิริยาออกซิเดชัน โดยข้อแนะนำเบื้องต้นมีดังนี้:

• ตัวอย่างต้องสะอาด ปราศจากสิ่งปนเปื้อน เช่น ฝุ่นละออง เศษวัสดุบรรจุภัณฑ์ หรือสารทำความสะอาด

• ต้องเป็นตัวอย่างที่ยังไม่หมดอายุ หรืออยู่ในช่วงอายุการใช้งานที่เหมาะสม เพื่อให้สามารถประเมินปริมาณวิตามินได้ตามสภาพจริงของผลิตภัณฑ์

• ใช้ภาชนะที่เหมาะสมและเฉพาะทาง เช่น ขวดแก้วสีชา หรือภาชนะพลาสติกชนิดทึบแสง ที่สามารถป้องกันการเสื่อมของวิตามินที่ไวต่อแสง

• ควรเก็บในสภาพแวดล้อมที่แห้ง เย็น และหลีกเลี่ยงการสัมผัสอากาศโดยตรง โดยเฉพาะอย่างยิ่งสำหรับวิตามินที่ไวต่อออกซิเจน เช่น วิตามิน C และวิตามิน E

• กรณีของตัวอย่างอาหารหรือผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร ควรเก็บในสภาพเดียวกับที่ใช้บริโภคจริง หรือหากเป็นวัตถุดิบควรเก็บในรูปที่ยังไม่ผ่านกระบวนการปรุงแต่ง

การเก็บตัวอย่างที่ถูกวิธีจะช่วยให้ค่าที่ตรวจวัดได้สะท้อนความเป็นจริงของผลิตภัณฑ์ และสามารถใช้ประกอบการตัดสินใจหรือรายงานทางวิชาการได้อย่างมีประสิทธิภาพ

การเตรียมและส่งตัวอย่าง

หลังจากเก็บตัวอย่างแล้ว ขั้นตอนต่อไปคือการเตรียมและจัดส่งตัวอย่างมายังห้องปฏิบัติการอย่างถูกต้อง เพื่อรักษาสภาพของวิตามินให้ใกล้เคียงกับต้นทางมากที่สุด โดยมีรายละเอียดดังนี้:

• ปริมาณขั้นต่ำของตัวอย่างที่ควรส่ง
  ขึ้นอยู่กับชนิดของผลิตภัณฑ์ เช่น

  • ผลิตภัณฑ์ของแข็งหรือผง: ประมาณ 50–100 กรัม

  • ของเหลว: ประมาณ 50–100 มิลลิลิตร

  • แคปซูลหรือเม็ด: อย่างน้อย 10 เม็ด เพื่อให้สามารถวิเคราะห์ซ้ำหรือยืนยันผลได้

• บรรจุในภาชนะที่เหมาะสมและสะอาด โดยเฉพาะต้อง ไม่ใช้ภาชนะที่เคยใช้ซ้ำ และ ต้องปิดสนิท เพื่อป้องกันความชื้น อากาศ แสง และการปนเปื้อน

• ควรหลีกเลี่ยงการส่งตัวอย่างในช่วงวันหยุดยาวหรือวันหยุดสุดสัปดาห์ เพื่อไม่ให้ตัวอย่างถูกเก็บไว้นานโดยไม่มีการควบคุมอุณหภูมิ

• แนบเอกสารประกอบให้ครบถ้วน ได้แก่:

  • ใบขอวิเคราะห์จากห้องปฏิบัติการ (Lab Request Form)

  • รายละเอียดผลิตภัณฑ์ เช่น ประเภทผลิตภัณฑ์ วันผลิต วันหมดอายุ เลขล็อตการผลิต

  • จุดประสงค์ของการวิเคราะห์ เช่น ใช้เพื่อยื่น อย. ใช้ควบคุมคุณภาพภายใน หรือใช้เพื่อเปรียบเทียบสูตร

  • ชนิดของวิตามินที่ต้องการตรวจ เช่น A, B-complex, C, D ฯลฯ

  • หน่วยของผลการทดสอบที่ต้องการ (ถ้าทราบ)

  • ข้อมูลติดต่อของผู้ส่ง เช่น ชื่อหน่วยงาน หมายเลขโทรศัพท์ อีเมล

การเตรียมและส่งตัวอย่างที่มีข้อมูลครบถ้วน จะช่วยให้ห้องปฏิบัติการสามารถวางแผนการวิเคราะห์ได้อย่างถูกต้อง ลดเวลาในการประสานงาน และทำให้สามารถรายงานผลได้รวดเร็วและแม่นยำยิ่งขึ้น

ข้อควรรู้สำหรับผู้ประกอบการ

การตรวจวิเคราะห์วิตามินในผลิตภัณฑ์ไม่ใช่เพียงขั้นตอนทางวิทยาศาสตร์เท่านั้น แต่ยังเป็นส่วนสำคัญของกระบวนการควบคุมคุณภาพและการปฏิบัติตามข้อกำหนดทางกฎหมาย โดยเฉพาะในอุตสาหกรรมอาหารเสริม อาหารสุขภาพ และเครื่องดื่ม เพื่อให้การส่งตรวจวิเคราะห์เป็นไปอย่างมีประสิทธิภาพและประหยัดต้นทุน ผู้ประกอบการควรทำความเข้าใจประเด็นสำคัญต่อไปนี้

ความถี่ในการตรวจวิเคราะห์

การตรวจวิเคราะห์วิตามินควรดำเนินการตามช่วงเวลาที่เหมาะสม เพื่อให้มั่นใจว่าองค์ประกอบของวิตามินในผลิตภัณฑ์ยังคงมีคุณภาพและปริมาณที่ตรงตามฉลากตลอดอายุการเก็บรักษา ซึ่งสามารถแบ่งออกได้เป็น 3 ช่วงหลัก ดังนี้:

• สูตรต้นแบบ (Prototype):
  เมื่อนักพัฒนาผลิตภัณฑ์สร้างสูตรต้นแบบ ควรตรวจวิเคราะห์เพื่อยืนยันปริมาณวิตามินตามที่ตั้งใจไว้ โดยเฉพาะในผลิตภัณฑ์ใหม่หรือสูตรที่มีการเปลี่ยนแปลง

• ก่อนการผลิตจริง (Pre-production):
  ตรวจซ้ำเพื่อยืนยันความสม่ำเสมอของสารตั้งต้นที่ใช้ และประเมินผลกระทบของกระบวนการผลิตต่อวิตามิน เช่น ความร้อน แสง หรือ pH

• ระหว่างการผลิตแบบ Batch Production (หรือสุ่มตรวจ):
  ตรวจแบบสุ่มในแต่ละ batch เพื่อประกันคุณภาพสม่ำเสมอ และสามารถใช้ผลการวิเคราะห์ประกอบเอกสารรับรองสินค้าได้

ค่าใช้จ่ายและระยะเวลา

ค่าใช้จ่ายในการตรวจวิเคราะห์วิตามินขึ้นกับปัจจัยหลัก 2 ประการ ได้แก่:

• ชนิดของวิตามินที่ต้องการตรวจ:
  วิตามินบางชนิดตรวจได้ง่ายด้วยเทคนิคพื้นฐาน เช่น วิตามิน C อาจใช้ UV-Vis ซึ่งมีต้นทุนต่ำ แต่วิตามินที่มีปริมาณน้อยหรือมีโครงสร้างซับซ้อน เช่น วิตามิน B12 หรือวิตามิน D อาจต้องใช้เทคนิคขั้นสูง เช่น LC-MS ซึ่งมีต้นทุนสูงกว่า

• เทคนิคที่เลือกใช้:
  การเลือกเทคนิค เช่น HPLC, LC-MS หรือ UV-Vis มีผลต่อค่าใช้จ่ายและความแม่นยำของผลวิเคราะห์

โดยทั่วไป ระยะเวลาในการออกผลการวิเคราะห์อยู่ที่ประมาณ 5–10 วันทำการ (ขึ้นอยู่กับความซับซ้อนของการตรวจวิเคราะห์ และจำนวนวิตามินที่ตรวจในแต่ละตัวอย่าง)

ข้อผิดพลาดที่พบบ่อย

ข้อผิดพลาดจากฝั่งผู้ประกอบการเป็นหนึ่งในสาเหตุหลักที่ทำให้ผลวิเคราะห์ล่าช้าหรือไม่สามารถวิเคราะห์ได้อย่างสมบูรณ์ ตัวอย่างข้อผิดพลาดที่พบบ่อย ได้แก่:

• ตัวอย่างส่งผิดประเภท:
  เช่น ต้องการวิเคราะห์วิตามินในอาหารเม็ดแต่ส่งแบบผงที่ละลายน้ำไม่ได้ ทำให้ต้องส่งตัวอย่างใหม่

• เก็บตัวอย่างไม่ถูกวิธี:
  วิตามินบางชนิดไวต่อแสงหรือความชื้น หากเก็บไม่เหมาะสมอาจทำให้วิตามินเสื่อมหรือสลายก่อนถึงห้องปฏิบัติการ ส่งผลให้ค่าที่ได้ต่ำกว่าความเป็นจริง

• ไม่มีเอกสารประกอบ:
  การขาดใบคำขอวิเคราะห์ รายละเอียดของผลิตภัณฑ์ หรือวัตถุประสงค์ในการตรวจ อาจทำให้เจ้าหน้าที่เลือกวิธีการตรวจไม่เหมาะสม หรือวิเคราะห์ไม่ครอบคลุมความต้องการ

ประโยชน์ที่ได้รับจากการ “ตรวจวิเคราะห์วิตามิน”

การตรวจวิเคราะห์วิตามินในผลิตภัณฑ์ไม่เพียงเป็นการ “เช็กให้ครบ” ตามข้อกำหนดเท่านั้น แต่ยังเป็นกลยุทธ์ทางธุรกิจที่ช่วยเสริมความน่าเชื่อถือ และป้องกันความเสียหายที่อาจเกิดขึ้นในอนาคต ผู้ประกอบการที่ให้ความสำคัญกับการตรวจวิเคราะห์อย่างสม่ำเสมอจะได้รับประโยชน์ในหลายมิติ ดังนี้:

เพิ่มความน่าเชื่อถือในผลิตภัณฑ์

การมีผลวิเคราะห์วิตามินที่ผ่านการตรวจจากห้องปฏิบัติการที่เชื่อถือได้ ช่วยยืนยันว่า:

• ผลิตภัณฑ์มีปริมาณวิตามินตรงตามฉลากจริง

• ได้คุณภาพตามมาตรฐานที่ผู้บริโภคคาดหวัง

• เป็นการสร้างแบรนด์ให้มีภาพลักษณ์ “ใส่ใจในคุณภาพ”

นอกจากนี้ ยังสามารถใช้ผลการวิเคราะห์เป็นส่วนหนึ่งของสื่อโฆษณาได้ (ในขอบเขตที่กฎหมายอนุญาต) ทำให้สินค้าโดดเด่นกว่าคู่แข่งในตลาด

ป้องกันการเรียกคืนสินค้า (Recall) หรือการถูกปรับจากหน่วยงานกำกับดูแล

หน่วยงานอย่าง อย. หรือกรมวิทยาศาสตร์การแพทย์ มีการสุ่มตรวจผลิตภัณฑ์ในท้องตลาด หากพบว่าสินค้า:

• มีปริมาณวิตามินไม่ตรงตามที่แจ้ง

• มีการใส่วิตามินต้องห้าม หรือเกินค่าที่กฎหมายกำหนด

อาจส่งผลให้สินค้านั้นถูก สั่งเรียกคืนจากตลาด (Product Recall) หรือถูกดำเนินคดีตามกฎหมาย ซึ่งมีผลกระทบทั้งในด้านค่าใช้จ่าย ชื่อเสียง และความเชื่อมั่นของลูกค้าอย่างมาก การวิเคราะห์ล่วงหน้าเป็นการป้องกันปัญหาเหล่านี้ได้อย่างมีประสิทธิภาพ

ช่วยปรับสูตรสินค้าให้ตรงกับความต้องการของผู้บริโภคมากขึ้น

ผลวิเคราะห์วิตามินช่วยให้ผู้พัฒนาสินค้ารู้ข้อมูลที่เป็นจริง เช่น:

• วิตามินตัวใดสูญเสียระหว่างการผลิต

• ปริมาณที่ใส่ไว้มีการเปลี่ยนแปลงระหว่างการเก็บรักษาหรือไม่

• ต้องปรับสูตรให้ใส่วิตามินเพิ่มเพื่อให้ได้ตามปริมาณที่ต้องการหรือไม่

ข้อมูลเชิงลึกนี้ช่วยให้สามารถ ปรับสูตรได้อย่างแม่นยำ ลดความเสี่ยงในการใส่เกินโดยไม่จำเป็น ซึ่งอาจประหยัดต้นทุนและยังส่งผลดีต่อความปลอดภัยของผู้บริโภค

สรุป

การตรวจวิเคราะห์วิตามินในผลิตภัณฑ์อาหารเสริม ยา หรืออาหารเพื่อสุขภาพต่าง ๆ ไม่ใช่เพียงขั้นตอนทางเทคนิคที่จำกัดอยู่ในห้องปฏิบัติการเท่านั้น แต่เป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการควบคุมคุณภาพที่มีบทบาทสำคัญตลอดวงจรชีวิตของผลิตภัณฑ์ ตั้งแต่การพัฒนาสูตรไปจนถึงการวางจำหน่ายอย่างถูกต้องตามกฎหมายและตรงความคาดหวังของผู้บริโภค

กระบวนการสำคัญที่ไม่ควรมองข้าม
ผู้ประกอบการจำนวนไม่น้อยอาจมองว่าการวิเคราะห์วิตามินเป็นเพียงเรื่องภายในของแผนกวิจัยหรือการควบคุมคุณภาพ แต่ในความเป็นจริง การตรวจวิเคราะห์วิตามินที่ถูกต้องและน่าเชื่อถือสามารถลดความเสี่ยงในเชิงธุรกิจได้อย่างมีนัยสำคัญ ทั้งในเรื่องการเคลมสารอาหาร การรับรองฉลากโภชนาการ และการตอบคำถามจากหน่วยงานกำกับดูแล หากไม่มีข้อมูลผลวิเคราะห์ที่ยืนยันได้ การระบุข้อมูลวิตามินผิดพลาดบนฉลากอาจนำไปสู่การเรียกคืนสินค้า หรือแม้แต่การถูกปรับตามกฎหมายได้ ดังนั้น กระบวนการนี้จึงไม่ควรถูกละเลยหรือทำเพียงเพื่อให้ครบขั้นตอน แต่ควรได้รับการวางแผนและควบคุมอย่างจริงจังตั้งแต่ต้น

มีบทบาททั้งในด้านโภชนาการ คุณภาพ ความปลอดภัย และการขออนุญาตผลิต
ในมุมของผู้บริโภค การบริโภควิตามินในปริมาณที่พอเหมาะ ย่อมส่งผลดีต่อสุขภาพ แต่ในทางกลับกัน หากบริโภคเกินขนาดหรือได้รับวิตามินผิดชนิด ย่อมอาจก่อให้เกิดอันตรายได้ การวิเคราะห์จึงมีส่วนช่วยให้ผู้ประกอบการมั่นใจว่า ปริมาณวิตามินในผลิตภัณฑ์สอดคล้องกับที่ระบุไว้บนฉลาก และไม่มีการปนเปื้อนหรือการเติมเกินจากสูตรที่กำหนดไว้ นอกจากนี้ ผลวิเคราะห์ยังเป็นองค์ประกอบสำคัญในการขอเลขสารบบอาหาร (อย.) ซึ่งจำเป็นต้องใช้ข้อมูลวิตามินที่ชัดเจน ทั้งชนิดและปริมาณในการประกอบเอกสารคำขอ ดังนั้น การวิเคราะห์วิตามินจึงไม่ใช่เพียงการเสริมความน่าเชื่อถือของแบรนด์ แต่เป็นสิ่งจำเป็นในการเข้าสู่ตลาดอย่างถูกต้องตามระเบียบข้อบังคับ

การเลือกเทคนิคที่เหมาะสม และการเตรียมตัวอย่างอย่างถูกต้อง
เพื่อให้ผลการวิเคราะห์มีความน่าเชื่อถือสูงสุด ผู้ประกอบการควรให้ความสำคัญกับการเลือกใช้เทคนิควิเคราะห์ที่เหมาะสมกับชนิดของวิตามิน เช่น เทคนิค HPLC, LC-MS/MS หรือ UV-Vis ซึ่งแต่ละวิธีมีข้อจำกัดและจุดเด่นต่างกัน ขึ้นอยู่กับชนิดวิตามิน ความเข้มข้น และรูปแบบผลิตภัณฑ์ (เช่น เม็ด ผง หรือของเหลว) นอกจากนี้ การเตรียมตัวอย่างและการส่งตรวจต้องคำนึงถึงปัจจัยที่อาจส่งผลต่อความถูกต้องของผลวิเคราะห์ เช่น การปนเปื้อน ความชื้น การสัมผัสแสง หรืออุณหภูมิขณะขนส่ง ซึ่งอาจทำให้วิตามินเสื่อมสภาพก่อนถึงห้องปฏิบัติการได้ ผู้ประกอบการจึงควรเตรียมตัวอย่างในภาชนะที่ปิดสนิทและเหมาะสม พร้อมแนบเอกสารประกอบอย่างครบถ้วน ทั้งใบขอวิเคราะห์ รายละเอียดผลิตภัณฑ์ และจุดประสงค์ของการวิเคราะห์ เพื่อให้เจ้าหน้าที่สามารถวางแผนการทดสอบได้ตรงจุด

ท้ายที่สุด การตรวจวิเคราะห์วิตามินไม่ใช่เพียงการยืนยันปริมาณของสารอาหารในผลิตภัณฑ์ แต่คือหนึ่งในรากฐานสำคัญของความน่าเชื่อถือ ความปลอดภัย และความยั่งยืนในธุรกิจอาหารและสุขภาพ การลงทุนในกระบวนการนี้อย่างมีประสิทธิภาพย่อมช่วยให้ผู้ประกอบการเดินหน้าได้อย่างมั่นคง ทั้งในด้านการผลิต การตลาด และการปฏิบัติตามข้อกำหนดทางกฎหมาย

การให้บริการของ AMARC

AMARC ให้บริการตรวจวิเคราะห์ วิตามินทั้งชนิดที่ละลายน้ำ และชนิดละลายในไขมัน ในอาหาร ผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร และอาหารสัตว์ รวมถึงตรวจเพื่อประกอบการจัดทำฉลากโภชนาการ สำหรับเพื่อควบคุมคุณภาพ หรือเพื่อยื่นขึ้นขอเลขสารบบอาหาร (อย.)  ด้วยเครื่องมือที่ทันสมัย ได้รับการรับรอง ISO/IEC 17025 จากกรมวิทยาศาสตร์การแพทย์

ท่านสามารถสอบถามข้อมูลเพิ่มเติมได้ที่ AMARC

ที่มาข้อมูล: บริษัท ศูนย์ห้องปฏิบัติการและวิจัยการแพทย์และการเกษตรแห่งเอเซีย จำกัด (มหาชน)

อ้างอิง:

1. AOAC International (Association of Official Analytical Collaboration)
2. United States Pharmacopeia (USP)
3. European Food Safety Authority (EFSA)
4. National Institutes of Health – Office of Dietary Supplements (NIH-ODS)
5. Codex Alimentarius – Guidelines on Nutrition Labelling
6. Thai FDA – สำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา (อย.)
7. Sciencedirect
8. MDPI